Nowe sankcje za zatrudnianie cudzoziemców nielegalnie przebywających w Polsce
21 lipca 2012 roku wchodzi w życie ustawa z 15 czerwca 2012 r. o skutkach powierzania wykonywania pracy cudzoziemcom przebywającym wbrew przepisom na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Ustawa przewiduje nowe sankcje za zatrudnianie cudzoziemców nielegalnie przebywających w Polsce oraz zwiększa kompetencje organów odpowiedzialnych za kontrolę w tym zakresie.
Nowe przepisy znajdą zastosowanie do podmiotów powierzających pracę (zarówno na podstawie stosunku pracy, jak i innego stosunku prawnego) cudzoziemcom przebywającym w Polsce nielegalnie, tj. osobom nieposiadającym ważnego dokumentu uprawniającego do pobytu w Polsce (np. wizy lub zezwolenia na zamieszkanie), będącym obywatelami państw innych niż państwa członkowskie Unii Europejskiej, Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym oraz Konfederacji Szwajcarii.
Przepisy ustawy z 15 czerwca 2012 r. nakładają nowy obowiązek na podmioty powierzające cudzoziemcom wykonywanie pracy w Polsce. Podmioty takie są zobowiązane przed dopuszczeniem cudzoziemca do wykonywania pracy zażądać, by przedstawił on ważny dokument uprawniający go do pobytu na terytorium Polski. Kopię takiego dokumentu podmiot powierzający pracę cudzoziemcowi musi ponadto przechowywać przez cały okres wykonywania przez niego pracy. Jeżeli podmiotem powierzającym pracę jest pracodawca w rozumieniu przepisów Kodeksu pracy, kopia dokumentu powinna być przechowywana w aktach osobowych pracownika będącego cudzoziemcem. Pracodawca zatrudniający cudzoziemca w dniu wejścia w życie ustawy ma 45 dni od tej daty na uzupełnienie jego akt osobowych o kopię dokumentu uprawniającego go do legalnego pobytu w Polsce.
Przepisy ustawy przewidują ponadto nowe kategorie przestępstw i wykroczeń. Odpowiedzialność za przestępstwo zagrożone karą grzywny lub ograniczenia wolności na podstawie przepisów tej ustawy ponosić będzie m.in. osoba powierzająca w tym samym czasie pracę wielu cudzoziemcom lub małoletniemu cudzoziemcowi, jeśli przebywają w Polsce nielegalnie, a także osoba, która powierza przebywającemu nielegalnie w Polsce cudzoziemcowi pracę w Polsce w sposób uporczywy. Do odpowiedzialności za wykroczenie może zaś zostać pociągnięta osoba, która uporczywie powierza wykonywanie pracy cudzoziemcowi przebywającemu bez ważnego dokumentu uprawniającego do pobytu w Polsce, w przypadku gdy praca ta nie ma związku z prowadzoną przez powierzającego działalnością gospodarczą. Co istotne, osobą ukaraną za wspomniane przestępstwa lub wykroczenie może być sam pracodawca, jeśli jest osobą fizyczną, lub osoba reprezentująca pracodawcę (w pełnym zakresie lub w zakresie prawa do nawiązywania stosunków pracy i innych) będącego np. osobą prawną. Ustawa przewiduje jednak możliwość wyłączenia karalności za przewidziane w niej przestępstwa i wykroczenia w sytuacji, gdy powierzający wykonywanie pracy zażądał od cudzoziemca ważnego dokumentu uprawniającego do pobytu w Polsce i przechowuje ten dokument (chyba że wiedział, że został on sfałszowany), a ponadto zgłosił cudzoziemca do ubezpieczeń społecznych (jeśli obowiązek taki ma zastosowanie w danym przypadku, zgodnie z obowiązującymi przepisami).
Przepisy ustawy przewidują także daleko idące konsekwencje, dotyczące bezpośrednio podmiotów, które zatrudniają cudzoziemców nielegalnie przebywających w Polsce, w razie skazania ich przedstawicieli za jedno z przestępstw uregulowanych w ustawie z 15 czerwca 2012 r. Do sankcji tych należy możliwość orzeczenia przez sąd wobec takiego podmiotu zakazu dostępu do środków publicznych (art. 5 ust. 3 pkt 1 i 4 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych) na okres od roku do pięciu lat oraz zasądzenia na rzecz Skarbu Państwa kwoty stanowiącej równowartość takich środków publicznych, otrzymanych w okresie 12 miesięcy poprzedzających wydanie wyroku.
Co więcej, wprowadzona ustawą nowelizacja przepisów ustawy Prawo zamówień publicznych rozszerzyła katalog (art. 24 ustawy Prawo zamówień publicznych) podmiotów podlegających wykluczeniu z postępowania o udzielenie zamówienia o wykonawców będących osobami fizycznymi, które prawomocnie skazano za przestępstwo przewidziane ustawą z 15 czerwca 2012 r. oraz wykonawców będących spółką jawną, spółką partnerską, spółką komandytową, spółką komandytowo-akcyjną lub osobą prawną, których odpowiednio wspólnika, partnera, członka zarządu, komplementariusza lub urzędującego członka organu zarządzającego prawomocnie skazano za takie przestępstwo – przez okres 1 roku od dnia uprawomocnienia się wyroku.
Przepisy ustawy z 15 czerwca 2012 r., poza sankcjami dla podmiotów powierzających pracę cudzoziemcom bez ważnej podstawy pobytu w Polsce przewidują także rozwiązania służące bezpośrednio ochronie praw cudzoziemców, którzy taką pracę wykonują. W przypadku dochodzenia przez takiego cudzoziemca zaległego wynagrodzenia i związanych z nim świadczeń lub ustalenia istnienia stosunku pracy, wprowadzają one m.in. domniemanie istnienia stosunku pracy przez okres 3 miesięcy. W przypadku dochodzenia przez cudzoziemca zaległego wynagrodzenia i związanych z nim świadczeń w ramach innego stosunku prawnego niż stosunek pracy ustawa wprowadza zaś domniemanie, że za wykonanie powierzonej pracy uzgodniono wynagrodzenie w wysokości trzykrotnego minimalnego wynagrodzenia za pracę (tj. w wysokości 4500 zł brutto). Domniemania te mogą być obalone przez każdą ze stron za pomocą odpowiednich dowodów.
W ustawie z 15 czerwca 2012 r. znalazły się także pewne nietypowe rozwiązania. Przewiduje ona bowiem m.in. odpowiedzialność wykonawców oraz solidarnie głównych wykonawców i wszystkich podwykonawców pośredniczących w wykonaniu prac za podmiot, który w celu realizacji usług na ich rzecz powierzał pracę cudzoziemcowi przebywającemu w Polsce nielegalnie. Na podmiotach tych ciąży obowiązek wypłaty cudzoziemcowi zasądzonego zaległego wynagrodzenia i związanych z nim świadczeń oraz pokrycia kosztów związanych z przesłaniem cudzoziemcowi zaległych należności do państwa, do którego cudzoziemiec powrócił lub został wydalony, a także obowiązek poniesienia kosztów wydalenia cudzoziemca. Wykonawca ponosi w tym zakresie odpowiedzialność zamiast swojego podwykonawcy (z prawem regresu), który to podwykonawca powierzył pracę cudzoziemcowi nielegalnie przebywającemu w Polsce, jeśli podwykonawca jest niewypłacalny, egzekucja przeciw niemu okaże się bezskuteczna lub przemawia za tym szczególnie ważny interes cudzoziemca. Dla odpowiedzialności głównych wykonawców i pośredniczących podwykonawców (z prawem regresu), obok wskazanych przesłanek wymagana jest także ich wiedza o tym, że praca została przez podmiot wykonujący usługi powierzona cudzoziemcowi niemającemu dokumentu upoważniającego do pobytu w Polsce. W każdym przypadku główny wykonawca, wykonawca lub podwykonawca jest zwolniony z odpowiedzialności jedynie w przypadku, gdy wykaże, że spełnił wymagania należytej staranności, w szczególności poinformował podmiot powierzający pracę o skutkach powierzania wykonywania pracy cudzoziemcowi przebywającemu w Polsce nielegalnie oraz sprawdził wykonanie obowiązku zgłoszenia cudzoziemca do ubezpieczeń społecznych, o ile obowiązek taki wynika z obowiązujących przepisów.
Przepisy ustawy z 15 czerwca 2012 r. o skutkach powierzania wykonywania pracy cudzoziemcom przebywającym wbrew przepisom na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej nowelizują także przepisy innych aktów prawnych, przewidując nowe rozwiązania, dające organom odpowiedzialnym za kontrolę legalności zatrudnienia w Polsce (m.in. Straży Granicznej i inspektorom PIP) szersze kompetencje w tym zakresie. Państwowa Inspekcja Pracy oraz Straż Graniczna będą mogły m.in. korzystać z danych zgromadzonych w ZUS na koncie ubezpieczonego oraz koncie płatnika składek, dotyczących cudzoziemców zgłoszonych do ubezpieczeń społecznych oraz płatników powierzających wykonywanie pracy cudzoziemcom.
Magdalena Świtajska, Zespół Prawa Pracy kancelarii Wardyński i Wspólnicy
