Umorzenie restytucyjne jako nowy środek konsensualnego zakończenia postępowania karnego
Jeżeli sprawca pojedna się z pokrzywdzonym, zrekompensuje mu szkody i zadośćuczyni wyrządzonym krzywdom, a pokrzywdzony złoży wniosek, postępowanie karne przeciwko sprawcy zostanie umorzone. Nie dotyczy to jednak wszystkich sprawców ani wszystkich czynów.
Z dniem 1 lipca 2015 r. do polskiego porządku prawnego wprowadzony został nowy instrument konsensualnego rozwiązywania sporów zaistniałych na gruncie prawa karnego – jego podstawę normatywną stanowi art. 59a ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny. Chodzi o instytucję nazywaną umorzeniem restytucyjnym1 (zwaną także umorzeniem wnioskowym2, umorzeniem pojednawczym3, umorzeniem mediacyjnym4 czy też umorzeniem kompensacyjnym5). Wydaje się, że odpowiednią nazwą, dobrze oddającą istotę instytucji, mogłoby być również umorzenie polubowne.
Istotą umorzenia restytucyjnego jest pojednanie się sprawcy z pokrzywdzonym oraz zrekompensowanie przez niego szkód i zadośćuczynienie krzywdom wyrządzonym przezeń pokrzywdzonemu. Korzyścią, jaką może uzyskać sprawca za takie zachowanie, jest umorzenie toczącego się przeciwko niemu postępowania karnego. Omawiana instytucja jest wyrazem idei sprawiedliwości naprawczej, skupiającej się na potrzebie naprawienia przez sprawcę wyrządzonych przez niego szkód i krzywd.
Kiedy można skorzystać z umorzenia restytucyjnego?
Podstawowymi przesłankami umożliwiającymi skorzystanie z dobrodziejstwa umorzenia restytucyjnego są pojednanie się sprawcy z pokrzywdzonym i naprawienie przez sprawcę szkody lub zadośćuczynienie wyrządzonej przez niego krzywdzie oraz złożenie wniosku przez pokrzywdzonego. Pojednanie może nastąpić w szczególności w wyniku mediacji. Szkoda powinna być naprawiona w całości6.
W przypadku czynu popełnionego na szkodę więcej niż jednego pokrzywdzonego, warunkiem zastosowania umorzenia restytucyjnego jest pojednanie się, naprawienie przez sprawcę szkody oraz zadośćuczynienie za wyrządzoną krzywdę w stosunku do wszystkich pokrzywdzonych. Tytułem przykładu, jeżeli sprawca, naruszając zasady bezpieczeństwa w ruchu lądowym, powoduje nieumyślnie wypadek, w którym dwie osoby odnoszą tzw. średni uszczerbek na zdrowiu, to powinien on spełnić te wymogi wobec obu pokrzywdzonych. Wydaje się też, że wszyscy pokrzywdzeni powinni złożyć stosowny wniosek lub przyłączyć się do wniosku złożonego przez jednego z nich7. Przyjęcie odmiennej interpretacji skutkowałoby niedopuszczalnym zanegowaniem podmiotowości pokrzywdzonych, którzy nie złożyli wniosku lub nie przyłączyli się do złożonego wniosku.
Pojednanie, naprawienie szkody, zadośćuczynienie krzywdzie i złożenie wniosku muszą być spełnione przed rozpoczęciem przewodu sądowego w pierwszej instancji, tzn. przed zwięzłym przedstawieniem przez oskarżyciela zarzutów oskarżenia podczas rozprawy. Wskazane czynności mogą zatem zostać dokonane w toku postępowania przygotowawczego, jak też w początkowej fazie postępowania przed sądem, byle nastąpiły one przed rozpoczęciem przewodu sądowego. Termin ten ma charakter prekluzyjny8. Konsekwencją jego niezachowania jest niewywoływanie przez wniosek skutków procesowych. Termin ten nie może zostać przywrócony.
Ograniczenia w stosowaniu instytucji umorzenia restytucyjnego
Należy zauważyć, że omawiana instytucja nie ma nieograniczonego zasięgu zastosowania. Istniejące ograniczenia odnoszą się przede wszystkim do osoby sprawcy i popełnionego czynu.
Umorzenia restytucyjnego nie można dokonać wobec sprawcy, który był uprzednio skazany za przestępstwo umyślne z użyciem przemocy, chyba że takie uprzednie skazanie uległo już zatarciu. Wynika z tego, że umorzenie na podstawie art. 59a Kodeksu karnego możliwe jest wobec sprawcy skazanego poprzednio za przestępstwo nieumyślne oraz przestępstwo umyślne popełnione bez użycia przemocy.
Kolejnym ograniczeniem dla stosowania umorzenia uregulowanego w art. 59a Kodeksu karnego jest sankcja grożąca za popełniony czyn. W pierwszej kolejności należy wskazać, że umorzenie restytucyjne nie znajduje zastosowania w przypadku zbrodni, tj. czynów zabronionych zagrożonych karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat lub karą surowszą. Można je stosować jedynie w odniesieniu do określonych kategorii występków. Instytucja ta może być stosowana wobec sprawców występków zagrożonych karą nieprzekraczającą 3 lat pozbawienia wolności, występków przeciwko mieniu zagrożonych karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, jak również występku określonego w art. 157 § 1 Kodeksu karnego, polegającego na spowodowaniu tzw. średniego uszczerbku na zdrowiu. Z powyższego wynika, że omawiana instytucja obejmuje szeroką gamę czynów zabronionych, które zagrożone są relatywnie niską sankcją. Należy przyjąć, że umorzenie to może być również orzeczone w razie popełnienia czynu zagrożonego łagodniejszą sankcją, tj. grzywną lub ograniczeniem wolności9.
Kolejność działań
Podejrzany przed pierwszym przesłuchaniem w postępowaniu przygotowawczym powinien być pouczony o treści art. 59a Kodeksu karnego. Pouczenie to wręczane jest mu na piśmie. Otrzymanie pouczenia podejrzany potwierdza podpisem. Analogicznie rzecz ma się w odniesieniu do pokrzywdzonego. Organ prowadzący postępowanie przygotowawcze zobligowany jest zatem do poinformowania podejrzanego i pokrzywdzonego o możliwości porozumienia się przez nich, mogącego zaowocować umorzeniem postępowania w omawianym trybie.
Wniosek o umorzenie postępowania na podstawie art. 59 Kodeksu karnego można złożyć na piśmie lub ustnie do protokołu. Wniosek złożony w formie pisemnej winien odpowiadać wymogom pisma procesowego. Jeżeli pokrzywdzony złoży wniosek o umorzenie postępowania po wniesieniu aktu oskarżenia, sąd rozpoznaje go na posiedzeniu. Należy przyjąć, że do wydania postanowienia w przedmiocie wniosku może on być cofnięty10.
Co do zasady, jeżeli sprawca nie podlega wskazanym wcześniej wyłączeniom, a także pojednał się z pokrzywdzonym, naprawił szkodę, zadośćuczynił krzywdzie, a pokrzywdzony złożył wniosek, to organ prowadzący postępowanie musi je umorzyć. Zaistnienie wskazanych okoliczności obliguje zatem prokuratora w postępowaniu przygotowawczym lub po wniesieniu aktu oskarżenia sąd do wydania postanowienia o umorzeniu postępowania.
Prokurator lub sąd może jednak odmówić umorzenia postępowania na podstawie wniosku, jeżeli uzna, że zachodzi szczególna okoliczność uzasadniająca, iż umorzenie postępowania byłoby sprzeczne z potrzebą realizacji celów kary. Wydaje się, że negatywne rozstrzygnięcie w przedmiocie wniosku może mieć miejsce jedynie wyjątkowo, gdy umorzenie na podstawie art. 59a Kodeksu karnego w sposób rażący nie przystaje do wymogów prewencji ogólnej (oddziaływania na społeczeństwo sankcji wymierzonej sprawcy) i prewencji szczególnej (oddziaływania kary na sprawcę) lub w takiż sposób uchybia względom sprawiedliwości11. W przypadku negatywnego rozpatrzenia wniosku pokrzywdzonego złożonego przed wniesieniem aktu oskarżenia do sądu prokurator zamieszcza informację o wniosku w akcie oskarżenia.
Na postanowienie w przedmiocie wniosku pokrzywdzonego o umorzenie postępowania przysługuje zażalenie. Możliwe jest zatem kwestionowanie rozstrzygnięcia prokuratora lub sądu. W przypadku negatywnego rozstrzygnięcia wniosku w środku odwoławczym należy wykazać, że nie istnieje szczególna okoliczność uzasadniająca, iż umorzenie postępowania byłoby sprzeczne z potrzebą realizacji celów kary.
Perspektywy
Umorzenie restytucyjne może stać się efektywnym narzędziem wygaszania sporów zaistniałych na gruncie prawa karnego w sprawach o czyny zagrożone relatywnie niską sankcją. W dużej mierze zadecydują o tym sami pokrzywdzeni. Popularność instytucji warunkowana będzie w znacznym stopniu tym, czy bardziej zależeć im będzie na zrekompensowaniu szkód i wynagrodzeniu krzywd, czy też na pociągnięciu sprawcy do odpowiedzialności karnej. Nowa instytucja pozwoli nadto skrócić postępowanie karne i zredukować jego koszty, umożliwiając szybsze wyrównanie strat poniesionych na skutek popełnienia czynu zabronionego. Postępowanie związane z wnioskiem o umorzenie na podstawie art. 59a Kodeksu karnego przyniesie także nowe wyzwania dla profesjonalnych pełnomocników procesowych. Wkrótce zapewne okaże się, jak praktyka wykorzysta możliwości związane z nową instytucją polubownego rozstrzygania spraw karnych.
Jakub Znamierowski, praktyka karna kancelarii Wardyński i Wspólnicy
1 Zob. np. uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (druk nr 2393), s. 29, http://sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/druk.xsp?nr=2393 [dostęp 6 lipca 2015 r.].
2 A. Lach, Umorzenie postępowania karnego na podstawie art. 59a k.k., Prokuratura i Prawo 2015, nr 1-2, s. 137.
3 A. Sakowicz, [w:] red. A. Sakowicz, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, 2015, wyd. 6, Legalis.
4 P. Hofmański, L. K. Paprzycki, [w:] M. Filar (red.), Kodeks karny. Komentarz, wyd. IV, Lex.
5 Ł. Chojniak, Umorzenie restytucyjne – odpowiedź na zjawisko nadmiernej kryminalizacji i penalizacji?, [w:] red. S. Pikulski, M. Romańczuk-Grądzka, Granice kryminalizacji i penalizacji, Olsztyn 2013, s. 609-617; R. Koper, Warunki umorzenia postępowania w trybie art. 59a k.k., Ius Novum 2014, nr 3, s. 11-25. Publikacje podawane za: A. Lach, op. cit., s. 137.
6 M. Kurowski, [w:] red. T. Grzegorczyk, J. Izydorczyk, R. Olszewski, D. Świecki, M. Zbrojewska, Polski proces karny i materialne prawo karne w świetle nowelizacji z 2013 roku. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Januszowi Tylmanowi z okazji Jego 90. urodzin, Warszawa 2014, s. 443.
7Analogicznie P. Hofmański, L. K. Paprzycki, op. cit.
8 Ibidem; A. Lach, op. cit., s. 143.
9 M. Kurowski, op. cit., s. 441-442.
10 R. Koper, Wniosek pokrzywdzonego o umorzenie postępowania karnego w trybie art. 59a KK, Monitor Prawniczy 2014, nr 10, s. 511.
11 Por. V. Konarska-Wrzosek, Kodeks karny. Komentarz, [w:] red. R. A. Stefański, Kodeks karny. Komentarz, 2015, wyd. 11, Legalis.
