Kiedy policja może żądać udostępnienia lokalu | Co do zasady

Kodeks postępowania karnego przyznaje organom procesowym prowadzącym postępowanie karne prawo żądania pomocy od osób prawnych i fizycznych. Kiedy osoby te mają obowiązek udzielenia takiej pomocy?

Przepis art. 15 § 3 k.p.k. wprowadza powszechny, ale nie nieograniczony obowiązek udzielenia pomocy organom prowadzącym postępowanie karne w zakresie i terminie przez nie wyznaczonym. Obowiązek ten spoczywa na osobach prawnych lub jednostkach organizacyjnych niemających osobowości prawnej oraz osobach fizycznych. Na tej podstawie organy procesowe mogą skutecznie żądać np. udostępnienia nieruchomości, będącej we władaniu osoby fizycznej, w celu dokonania oględzin miejsca zdarzenia czy przeprowadzenia eksperymentu procesowego. Mogą też żądać informacji istotnych dla postępowania karnego, np. od dyrektora szpitala o fakcie i terminie hospitalizacji danej osoby¹.

Należy zwrócić uwagę, że obowiązek udzielenia pomocy przez podmioty wymienione w § 3 występuje jedynie, gdy przeprowadzenie określonej czynności procesowej bez ich pomocy jest niemożliwe albo znacznie utrudnione. Działanie w oparciu o art. 15 § 3 k.p.k. powinno być możliwe tylko w wyjątkowych, szczególnie uzasadnionych przypadkach. Organy procesowe obarczone są bowiem zadaniem wszechstronnego i wyczerpującego wyjaśnienia okoliczności sprawy. W tym celu przewidziane zostały specjalne metody przeprowadzania procesowych czynności dowodowych oraz czynności operacyjnych. Nie ulega wątpliwości, że organy ścigania muszą dysponować skutecznymi metodami wykrywania sprawców przestępstw oraz ujawniania i zabezpieczania materiału dowodowego. Z drugiej jednak strony to na organach ścigania spoczywa obowiązek zebrania, zabezpieczenia i utrwalenia dowodów dla sądu.

Skorzystanie z pomocy podmiotów wymienionych w § 3 oznacza w tym kontekście daleko idące ułatwienie dla organów postępowania, mogące wiązać się z dodatkowym, niekiedy nadmiernym obciążeniem dla podmiotu udzielającego pomocy (np. jeśli organ procesowy prosi o przedstawienie już przetworzonych i opracowanych informacji).

Kontrowersje wokół przepisu art. 15 § 3 k.p.k.

Jedną z kontrowersji jest fakt, że ocena, czy przeprowadzenie określonej czynności procesowej bez pomocy wyżej wymienionych podmiotów jest niemożliwe albo znacznie utrudnione, należy do organu prowadzącego postępowanie karne, a osoba (jednostka), która została wezwana do udzielenia pomocy, nie ma możliwości wypowiedzenia się w tym zakresie. Sytuacja ta może prowadzić do pewnych nadużyć ze strony organów procesowych.

Co więcej wezwanie do udzielenia pomocy może przybrać dowolną formę (ustną lub pisemną). Musi jedynie zawierać określenie terminu, w jakim pomoc ta ma być udzielona. Jeśli podmiot bezpodstawnie odmówi udzielenia pomocy w wyznaczonym terminie, na przedstawiciela lub kierownika instytucji, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej można nałożyć karę pieniężną w wysokości do 10 000 zł (art. 285 § 1 w zw. z 287 § 1 k.p.k.).

Należy zwrócić również uwagę, że przedstawiane na żądanie informacje ulegają przetworzeniu i zorganizowaniu przez podmiot niebędący stroną postępowania. Mogą stanowić informacje o dowodach, ale mogą również zniekształcać rzeczywisty obraz zdarzeń, który chcą ustalić organy procesowe.

Koszty udzielenia pomocy

Ważne jest, że przepisy art. 15 § 3 k.p.k. nie nakładają na świadczącego pomoc obowiązku ponoszenia jej kosztów, a organ prowadzący postępowanie karne powinien tymczasowo wyłożyć kwotę potrzebną na pokrycie wydatków zgodnie z art. 618 k.p.k. Konsekwentnie w sytuacji, gdy udzielanie pomocy organowi prowadzącemu postępowanie karne wymaga poniesienia określonych kosztów, koszty takie będą stanowić wydatek Skarbu Państwa i zostaną zaliczone do kosztów procesu.

Podmioty, od których organy procesowe żądają udzielenia informacji, winny kategorycznie żądać pokrycia kosztów udzielenia pomocy, gdyż nie jest ich rolą zastępowanie śledczych. Udzielanie takiej pomocy stanowi dla nich w praktyce problem organizacyjny absorbujący pracowników kosztem ich głównych obowiązków.

Wybrane wyjątki od reguły udzielenia pomocy na żądanie organu procesowego

Na mocy art. 15 § 3 k.p.k. organy procesowe posiadają ogólne uprawnienie do zobowiązania określonych podmiotów do udzielenia pomocy w ramach prowadzonego postępowania. Należy jednak zauważyć, że ustawy szczególne mogą w odmienny, niekiedy bardziej restrykcyjny sposób regulować możliwość żądania pomocy, co skutkuje wyłączeniem powyższego przepisu.

Po pierwsze, szczególne ograniczenie dla zastosowania art. 15 § 3 k.p.k. stanowi art. 111 § 2 ustawy Prawo o notariacie, zgodnie z którym notariusz w przypadkach prawem przewidzianych przesyła sądom i innym organom państwowym informacje pisemne o sporządzonych dokumentach i wypisy tych dokumentów. Ponieważ art. 111 § 2 Prawa o notariacie stanowi lex specialis i wyłącza w tym zakresie możliwość zastosowania art. 15 § 3 k.p.k., niedozwolone jest żądanie od notariusza pomocy nieobjętej tym przepisem².

Po drugie, obowiązek pomocy wynikający z art. 15 § 3 k.p.k. nie wyłącza przepisów normujących tajemnicę prawnie chronioną. Żądanie udostępnienia dokumentów zawierających taką tajemnicę jest niedopuszczalne. Kluczowe znaczenie ma to w przypadku, gdy organ żąda informacji objętych tajemnicą bankową. Jeżeli bowiem nie została ona w odpowiednim trybie uchylona, bank nie może udzielić w tym zakresie pomocy organom ścigania.

Ograniczenie żądań pomocy na podstawie art. 15 § 3 k.p.k.

Rozszerzenie kręgu podmiotów obowiązanych do udzielenia pomocy poprzez dodanie § 3 w 2007 do art. 15 k.p.k. uzasadniane było względami praktycznymi, pokazującymi, że z punktu widzenia organów ścigania poprzednia regulacja zbyt wąsko określała grupę podmiotów i zakres pomocy. Przepis art. 15 § 3 k.p.k. niewątpliwie ułatwia pracę organów postepowania. W szczególności organ procesowy może obecnie wezwać podmiot tam wymieniony do udostępnienia pomieszczenia lub terenu dla przeprowadzenia czynności procesowej, ponieważ przepis nie przewiduje ograniczenia obowiązku pomocy do zakresu działania danego podmiotu (władztwo nad nieruchomością najczęściej niewchodzące w zakres działania takiego podmiotu nie stanowi już podstawy do uchylenia się od udzielenia pomocy).

Omawiany przepis powinien być jednak stosowany wyjątkowo, zgodnie z zawężającą wykładnią przesłanki dopuszczalności żądania pomocy w sytuacji, gdy przeprowadzenie określonej czynności procesowej bez ich pomocy jest niemożliwe albo znacznie utrudnione.

Marta Kozłowska, praktyka karna kancelarii Wardyński i Wspólnicy

_____________

¹ Por. uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 483); Wincenty Grzeszczyk, Komentarz. Kodeks postępowania karnego, LexisNexis, 2012.

² Czesław Kłak, Ochrona tajemnicy notarialnej w polskim procesie karnym. [w:] Prokuratura i Prawo 2013/1/29-47.